نحوه طرح شکایت چک های بلامحل حقوقی در مراجع قضایی
مقدمه
در قانون تجارت ایران از اسناد تجاری تحت نام ویژه ای بیان و تعریف نشده بلکه در باب چهارم تحت عنوان برات ، فته طلب و چک به ذکر مواد قانونی پرداخته که خود مبین قصد مقنن به جهت وضع مقرراتی برای عمده ترین اسناد تجراتی معمول و متداول بوده است . چک پس از گسترش عملیات بانکی یکی از مهمترین وسایل دریافت و پرداخت وجه شناخته شده و پس از برات و سفته که تعهد پرداخت هستند چک جانشین پول نقد گردیده است . قواعد و اهمیت چک ناشی از امتیازی است که قانون تجارت یا قانون صدور چک به آن داده یا
می دهد تا بهترین وسیله سهولت مبادله پول و یا انتقال وجه ارزش به فرد دیگر باشد .
تعریف و شرایط صدور چک
بر طبق ماده ??? قانون تجارت چک نوشته ای است که به موجب آن صادر کننده وجوهی را که نزد محال علیه دارد کلا یا بعضا مسترد و یا به دیگری واگذار می نماید بنابراین تعریف چک ، سند انتقال وجه است و در هر یک از حداقل ? نفر وجود دارند :
?- کسی که چک صادر می کند .
?- کسی که چک عهده او صادر می شود یعنی در نزد او مقداری وجه موجود است .
?- و بالاخره کسی که وجه چک را دریافت می نماید .
با قبول این تعریف قانونی می توان گفت که فرم مخصوصی برای نوشتن لازم نبوده و با هر تقاضای کتبی که دارنده حساب برای انتقال و پرداخت وجه نماید قابل قبول است . ولی می توان این موضوع را با این توضیح رد نمود که چون بانک به هنگام گشایش حساب جاری و قبول وجه از شخص ، وسیله انتقال خاصی بر طبق قرار داد حساب جاری که همان اوراق چک باشد به باز کننده حساب می سپارد یعنی بین طرفین مقرر می شود که استرداد و انتقال وجه نیز به وسیله همان اوراق باشد که بانک ها در اختیار مشتریان برای انتقال و باز پرداخت وجه گذارده اند و قانون مالیات های مستقیم هم ابطال مبلغ معین تمبر را قبل از تحویل دسته چک از طرف بانک بر روی برگ چک تاکید نموده است پس چک تنها وسیله انتقال وجه است خواه دریافت کننده وجه صاحب حساب باشد یا هر شخص دیگری که ذینفع وجه چک است .
با توضیحی که یاد شد می توان گفت که چک وسیله استرداد و انتقال وجه تودیع شده یا استفاده از اعتبار مصوبه و موجود در یکی از بانک های قانونی است که معمولا با استفاده از برگ های ویژه ای که بانک محال علیه قبلا در اختیار دارندگان حساب گذارده است ، به عمل می آید . در مقایسه بین چکی که محال علیه پرداخت کننده آن بانک می باشد با چکی که محال علیه آن بانک نسبت به تفاوت های قابل توجهی وجود دارد از جمله این که :
- در مورد چک بلا محلی که محال علیه آن بانک می باشد امکان صدور اجرائیه بر علیه صادر کننده چک از طریق اجرای ثبت وجود دارد در حالی که برای صدور اجرائیه در مورد چک هایی که محال علیه آنها با یک نسبت می بایست در دادگاه اقامه دعوی حقوقی بشود و حکم به مرحله قطعیت نیز برسد .
- در موردی که محال علیه بانک می باشد امکان تعقیب جزایی صادر کننده چک بلا محل وجود دارد و حال آن که تعقیب جزایی صادر کننده چک بلامحل که محال علیه آن بانک نیست به صرف بلامحل بودن چک ، وجود ندارد و فقط در صورت ارتکاب جرمی ، از قبیل جعل و سرقت ، تعقیب جزایی امکان پذیر می باشد - وقتی که محال علیه بانک می باشد ، در مورد صدور
چک بلامحلی که در آن تعیین مبلغ شده محل صدور قید نگردیده تارخی و نام محال علیه ذکر شده و صادر کننده فرضا آن را امضا و به دارنده واگذار نموده است نه تنها از لحاظ کیفری قابلیت تعقیب وجود دارد ، بلکه از نظر حقوقی هم غالبا غیر قابل خدشه و ایراد است . اما وقتی که محال علیه بانک نیست قبول چک های مذکور در فوق بعضاً حقوق دارنده را نسبت به چک به عنوان یک سند تجاری متزلزل می گرداند .
س ا - در مورد صدور چک وجود حداقل چند نفر ضروری است ؟
ج - اگر صادر کننده شخصا وجوهی را که نزد محال علیه دارد مسترد کند وجود دو نفر کافی است . صادر کننده و محال علیه ولی اگر صادر کننده وجوهی را که نزد محال علیه دارد به دیگری واگذار نماید وجود سه نفر لازم است : صادر کننده دارنده و محال علیه س ? با توجه به این که ماده ??? قانون تجارت به محال علیه به طور مطلق اشاره شد ، این کمله شامل چه اشخاصی می گردد ؟ ج محال علیه در مورد چک شامل شخص حقیقی نظیر یک صراف و همچنین شامل شخص حقوقی اعم از تشکیلات و موسسات غیر تجارتی که به ثبت رسیده اند مانند موسسه خیریه ای که ثبت شده و یا بانک که به صورت شرکت سهامی عام اداره می شود ، می گردد .
س 3 - در موردی که محال علیه بانک باشد دارنده چک بلامحل را چه مزایایی برخودار است ؟
ج - در چنین صورتی دارنده چک بلامحل دارای مزایای زیر است :
?- می تواند بدون طرح دعوی در دادگاه و اخذ و حکم قطعی ، تحت شرایطی که در ماده ?? ق صدور چک ?? آمده است از طریق اجرای ثبت مبادرت به صدور اجرائیه نماید و مطابق آیین نامه مربوطه احقاق حق کند در حالی که در چکی که محال علیه آن بانک نباشد چنین مزیتی مترتب نیست .
?- در موردی که محال علیه بانک می باشد امکان تعقیب جزایی صادر کننده چک بلامحل وجود دارد در حالی که امکان تعقیب جزایی صادر کننده چک بلامحلی که محال علیه آن بانک نمی باشد میسر نیست ، مگر این که مسئله ارتکاب جرمی در خصوص چک ارایه شده مطرح باشد .
?- وقتی که محال علیه بانک باشد در صورتی که در چک بلامحل صادره ، تعیین مبلغ نشده باشد یا تاریخ صدور آن قید شده باشد و فقط صرف امضا به دارنده واگذار شده چک مذکور هنوز عنوان چک بلامحل را داشته و حداقل قضیه آن است که قابل تعقیب جزایی است اما در مواردی که محال علیه بانک نیست اگر صادر کننده چک بالامحل از کسر مورد یا مواردی از قیودی که مورد نظر قانونگذار می باشد خودداری کرده باشد و به صرف امضا آن را واگذار
کرده باشد علاوه بر این که تعقیب جزایی صادر کننده امکان ندارد . اصولا قضیه طرح دعوی حقوقی علیه صادرکننده و سایر مسئولان پرداخت چک نیز با بحث های نظری موافق یا مخالف برخورد خواهد کرد .
ویژگی های چک :
چک برای این که از طرف بانک قابل وصول باشد باید دارای شرایطی باشد ، مطابق با ماده ??? قانون تجارت در چک باید محل و تاریخ صدور قید شده و به امضای صادر کننده برسد پرداخت وجه چک نباید وعده داشته باشد . پس محل صدور و تاریخ صدور و امضای صادر کننده و همچنین به رویت بودن چک از شرایطی اساسی چک است . اما قبول ماهیت چک یعنی استرداد وجه خود نشان دهند . لزوما ذکر مبلغ در چک می باشد اکنون می توان شرایط صحت چک را به شکل زیر خلاصه کرد
?- محل صدور
?- تاریخ صدور
?- مبلغ چک
پس با فقدان هر یک از شرایط و مندرجات فوق چک صادره فاقد ارزش قانونی بوده و از طرف بانک به علت فقدان شرایط صحت برگشت می شود .
وظایف بانک درباره چک
?- بانک ها مکلفند در روی هر برگ چک نام و نام خانوادگی صاحب حساب را قید نمایند .
?- در مواردی که ذی نفع دستور عدم پرداخت وجه چک می دهد بانک مکلف است وجه چک را تا تعیین تکلیف آن در مرجع رسیدگی یا انصراف دستور دهنده در حساب مسدودی نگهداری نماید .
?- برای تشخیص این که چه کسی اولین بار برای وصول وجه چک به بانک مراجعه کرده است بانک ها مکلفند به محض مراجعه دارنده چک هویت کامل و دقیق او را پشت چک با ذکر تاریخ قید نمایند .
?- بانک ها مکلفند کلیه حساب های جاری اشخاص را که بیش از یک بار چک بی محل صادر کرد و تعقیب آنها منتهی به صدور کیفر خواست شده باشد بسته و تا ? سال تمام به نام آنها حساب جاری دیگر باز ننمایند .
?- هر گاه در متن چک شرطی برای پرداخت ذکر شده باشد بانک به آن شرط ترتیب اثر نخواهد داد .
مدت ارائه چک به بانک محال علیه :
مدت ارایه چک به بانک محال علیه و مسئولیت ظهر نویسان با توجه به این که در قانون صدور چک و همچنین قانون تجارت محدودیتی برای مدت ارائه چک و مطالبه وجه آن بانک محال علیه پیش بینی نگردیده و مواد ??? و ??? قانون تجارت نیز مرور زمان مربوط به دعاوی چک را عنوان نموده که ارتباطی به عمل بانک در خصوص پرداخت وجه چک ندارد ، علی هذاذی نفع چک می تواند طبق مصوبه کمیسیون حقوقی بانک ها در سال ???? تا ده سال برای وصول وجه چک به بانک مراجعه کند
مدت مسئولیت مدنی پشت نویسان چک بر طبق قانون تجارت که در قانون صدور چک ماده 20 تایید شده عبارتست از :
- اگر صدور چک و تادیه وجه آن در یک شهر باشد ?? روز
- اگر صدور چک و تادیه وجه آن در دو شهر یک کشور باشد ?? روز
- اگر صدور چک و تادیه وجه آن در ? کشور باشد ? ماه تمام
پس از ذکر موارد فوق در این جا لازم است چگونگی اقامه دعوی در مورد چک را بررسی کنیم .
اعتراض عدم تادیه
اعتراض عدم تادیه نخستین و مهمترین کاری است که دارنده چک باید انجام دهد و مقصود از آن اعتراضی است که بر اثر امتناع از پرداخت وجه چک از طرف محال علیه به توسط دارنده چک به عمل می آید . در واقع همان برگشت زدن به چک می باشد و طبق رای وحدت رویه شماره ??? مورخ ??/?/????
گواهی بانک محال علیه دایر بر عدم تادیه وجه چک که در مدت ?? روز به بانک مراجعه شده باشد به منزله واخواست اعتراض عدم تادیه می باشد . در رابطه با این رویه باید دانست که اولا رویه مذکور تنها در مواردی قابل اعمال است که محال علیه بانک باشد . بنابراین در مواردی که محال علیه بانک نیست اعتراض تابع قانون تجارت مواد ??? و ??? بود و مدت آن ?? روز از تاریخ چک می باشد .
ثانیاً : در موردی که محال علیه بانک می باشد رای وحدت رویه مذکور موجب افزایش مدت اعتراض از ?? روز به ?? روز گردیده است در یک جمع بندی و نتیجه گیری باید گفت با توجه به این که چک بلامحل در شرایط ویژه ای باعث تعقیب کیفری صادر کننده خواهد شد لیکن چنانچه چک واجد شرایط تعقیب کیفری صادر کننده آن نباشد این حق برای دارنده
چک محفوظ است تا به منظور مطالبه مبلغ چک با رعایت مقررات قانون آیین دادرسی مدنی اقدام به تنظیم و تقدیم دادخواست علیه صادر کننده چک و ظهر نویسان آن به دادگاه عمومی محل وقوع جرم بنماید .
مدارک لازم برای تهیه و تنظیم دادخواست حقوقی چک بلامحل :
?- تهیه فتوکپی مصدق چک بلامحل از روی چک و پشت آن در ? نسخه
?- تهیه فتوکپی مصدق گواهی نامه عدم پرداخت چک بلامحل توسط بانک در ? نسخه
?- خرید ? نسخه برگ دادخواست به دادگاه نخستین و تکمیل و امضای آن
?- الصاق تمبر قانونی بازای مبلغ خواسته توسط شعبه بانک مستقر در مرجع قضایی و سپس تحویل دادخواست و ضمایم آن به شرح موارد فوق به دفتر ثبت دادخواست های مرجع قضایی و اخذ شماره ر سید آن تبصره شایان توجه است چنانچه دارنده چک قصد داشته باشد تا اموال صادر کننده چک را نیز تامین نماید ، ضمن اشاره به تقاضای صدور قرار تامین خواسته معادل بهای خواسته در متن دادخواست می باید به عنوان خسارت احتمالی مبلغی معادل ?? درصد وجه چک را نیز در صندوق دادگستری تودیع نماید .
نحوه تنظیم برگ دادخواست به دادگاه نخستین در مورد مطالبه وجه چک
چنانچه دارنده چک بلامحل چک را از صادر کننده چک دریافت نموده باشد و قصد طرح شکایت حقوقی داشته باشد ، خوانده چنین دعوایی فقط صادر کننده چک بلامحل می باشد ، اما اگر دارنده چک بلامحل چک را از ظهر نویس تحویل گرفته باشد می تواند دعوی خود را هم علیه صادر کننده و هم علیه ظهر نویس و یا علیه هر دوی آنان در دادگاه محل وقوع جرم اقامه نماید قابل ذکر است که در عمل طرح دعوی حقوقی علیه صادر کننده چک پرداخت نشدنی ، به علت طولانی بودن جریان دادرسی زیاد مورد توجه نیست و دارندگان چک های بلامحل تمایل چندانی به استفاده از طریقه حقوقی برای وصول وجه چک خود ندارند . مگر اینکه بنا به جهاتی استفاده از طریقه کیفری و یا مراجعه به اجرای ثبت برای وصول وجه چک برای آنان مقدور نباشد نمونه دادخواست جهت مطالبه مبلغ چک علیه صادر کننده و ظهرنویس آن با تقاضای تامین اموال خواندگان به شرح صحفه بعد ارائه می گردد
س . ا فواید اعتراض عدم تادیه در مورد چک چیست ؟
ج . اولا در صورت اعتراض در موعد مقرر قانونی دارنده چک می تواند بدون تودیع خسارات احتمالی در صندوق دولت اقدام به تامین اموال مدعی علیه کند . در ضمن مطابق نظریه شماره ????/? ??/??/?? اداره حقوقی قوه قضائیه چنانچه محال علیه بانک باشد نیازی به تودیع خسارت احتمالی از طرف دارنده چک نیست و در خواست تامین محدود به مدت نمی باشد ، ثانیا با اقدام به اعتراض است که امکان طرح دعوی علیه برخی از مسئولین پرداخت چک فراهم می گردد . ثالثا دارنده چک می تواند در خواست صدور حکم به پرداخت خسارت تاخیر تادیه را از تاریخ اعتراض بنماید و در غیر این صورت پرداخت خسارت مذکور از تاریخ تقدیم دادخواست محاسبه خواهد شد .
س . 2 دارنده چک در چه مواعدی می بایست به محال علیه مراجعه کرده و چک را مورد مطالبه قرار دهد ؟
ج مواعدی که دارنده می بایست در آن مواعد به محال علیه مراجعه و وجه چک را مورد مطالبه قرار بدهد ، مشتبه به این که محل صدور و وصول چک در کجا قرار داشته باشد به تفاوت ?? روز ، ?? روز و ? ماه می باشد
